Prachtige Planten en Krachtige Kruiden

Eeuwenlang hebben mensen over de hele wereld planten, dieren en hun producten (zoals extracten) gebruikt als medicijnen, maar ook als geestverruimende middelen en als gif (voor moord of bij de jacht). In de top 100 van meest gebruikte medicijnen vinden we nog steeds verschillende geneesmiddelen die hun oorsprong in de natuur hebben. Denk bijvoorbeeld aan opiaten, vitamines, antibiotica en hormonen zoals insuline.

In de negentiende eeuw maakten nieuwe chemische technologieën het mogelijk om actieve stoffen uit planten te halen, chemisch te identificeren en zelfs na te maken. Het gebruik van zuivere natuurstoffen zoals morfine bood nieuwe therapeutische mogelijkheden, maar zorgde ook voor uitdagingen met betrekking tot de dosering. Hoeveel zuivere stof is nodig voor een therapeutisch effect en wat is de maximaal toegestane hoeveelheid om ernstige bijwerkingen te voorkomen? Met vallen en opstaan leerden artsen en apothekers de zuivere stoffen effectief te gebruiken als geneesmiddel.

Natuurstoffen verrijkten de geneesmiddelmarkt niet alleen in hun pure vorm, maar werden ook steeds vaker door chemici en farmacologen gebruikt als startpunt voor de ontwikkeling van nieuwe medicijnen. Twee van de meest opvallende voorbeelden hiervan zijn aspirine en heroïne aan het eind van de negentiende eeuw. In de twintigste eeuw werd hierop voortgebouwd met onder andere de ontwikkeling van antibiotica.

In deze tentoonstelling zullen we bekende, maar ook minder bekende en onverwachte voorbeelden van natuurstoffen in ons arsenaal van geneesmiddelen laten zien.

Colofon

Redactie & vormgeving

Rimke van der Bij. Studeerde Cultureel Erfgoed aan de Reinwardt Academie te Amsterdam. Ze behaalde in 2020 haar diploma met daarbij het supplement Archivistiek B. Van der Bij raakte na diverse projecten bij erfgoedinstellingen geïnteresseerd in het digitaal presenteren van erfgoed. Ze is werkzaam bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis.

Toine Pieters. Studeerde farmacie en moleculaire genetica aan de Universiteit Utrecht en promoveerde in 1999 bij de Universiteit Maastricht op het gebied van wetenschapsgeschiedenis. Sinds 2014 is Pieters hoogleraar geschiedenis van de farmacie bij de Universiteit Utrecht. Hij houdt zich onder meer bezig met historische trajecten van geneesmiddelontwikkeling en geneesmiddelgebruik. Pieters is daarnaast voorzitter van de Stichting Farmaceutisch Erfgoed.

Redactionele ondersteuning

Henk Buurma. Als gepensioneerd apotheker nu betrokken bij de Stichting Farmaceutisch Erfgoed. In zijn werkzame leven was hij directeur van SIR Institute for Pharmacy Practice and Policy en van Apotheek Stevenshof, beide te Leiden. Van 2008 tot 2017 was hij tevens Directeur Opleidingen bij de KNMP in het kader van het Specialisme Openbare Farmacie.

Peter de Smet. Emeritus Hoogleraar Kwaliteit van de farmaceutische patiëntenzorg en voormalig wetenschappelijk adviseur bij de beroepsvereniging van apothekers (KNMP) te Den Haag. Als basis voor deze tentoonstelling is intensief gebruik gemaakt van zijn publicaties op het gebied van ethnofarmacologie als onderdeel van zijn 4P-Project, Patients, Practitioners, Practices, Plant Drugs, bestaande uit drie delen, respectievelijk getiteld:

4P-13a: Drugs from nature, Part one: Nature-derived drug compounds in the past
4P-13b: Drugs from nature, Part two: Ethnopharmacological contributions
4P-13c: Drugs from nature, Part three: Nature-derived drug compounds in the future.

Edwin van den Worm. UD bij het Departement Farmaceutische Wetenschappen bij de bèta-faculteit van de Universiteit Utrecht. Hij is vicevoorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Geneeskruidenonderzoek.

Burt Kroes. UD bij het Departement Farmaceutische Wetenschappen bij de bèta-faculteit van de Universiteit Utrecht. Hij is expert op het gebied van farmacognosie en adviseert het College ter Beoordeling van Geneeskunde in die hoedanigheid.

Fotografie
Amy Gibcus en Boris Everts

Concept & realisatie
Collageboy Studio

Met dank aan
Frits Elferink, Ed Moret, Wim Rakhorst, Esther van Gelder, Koninklijke Bibliotheek (KB), Universiteitsmuseum Utrecht, Botanische Tuinen Universiteit Utrecht, KNMP, VNA,  Wellcome Collection, Henk Menke, Liona Li, Stephen Snelders, Wikimedia, Europeana, Stadsarchief Amsterdam, Rijksmuseum Boerhaave, Nationale Bibliotheek van Frankrijk, Nationale Bibliotheek Duitsland, Staatliche Museen Berlin, Smithsonian Collections, Colorado State University Libraries, Archivo Centro Takiwasi, Life Magazine, iNaturalist, Society for Ethnography, Regionale Beeldbank Mechelen, Biodiversity Heritage Library, Science History Institute , Museum of World Cultures, Staatsbibliothek Berlin, Royal Botanic Garden of Madrid, Norsk Farmasihistorisk Museum en Norsk Folkemuseum.