Zestig, zeventig jaar geleden, als je ziek werd, ging je naar een arts. De arts schreef, als dat nodig was, een recept voor een geneesmiddel voor. Dat recept bracht je naar de apotheker, die het geneesmiddel volgens het recept maakte. Uitzondering hierop waren patiënten die in een gebied woonden waar geen apotheker was gevestigd. Hier werden geneesmiddelen klaargemaakt en afgeleverd door een apotheekhoudend huisarts. Op sommige plekken in Nederland is de geneesmiddelverstrekking nog steeds op deze manier georganiseerd. In enkele gevallen gaf de apotheker een verpakt geneesmiddel van een fabrikant. Medicijnverstrekking was toen vooral maatwerk: poeders, zalven, zetpillen, dranken, pillen en later ook capsules en oogdruppels werden meestal op aanvraag bereid in de apotheek.

Het bereiden van een geneesmiddel door de apotheker of zijn assistent duurde gemiddeld een half uur, maar drukte in de apotheek kon de bereidingstijd sterk beïnvloeden. Daarom gaf de apotheker vaak een tijdstip aan waarop het geneesmiddel klaar zou liggen. De kosten voor het geneesmiddel en manier van verrekenen verschilde per patiënt: geneesmiddelen voor particuliere patiënten kwamen voor eigen rekening, geneesmiddelen voor ziekenfondspatiënten werden door de apotheker gedeclareerd bij het ziekenfonds waar de patiënt bij aangesloten was. Tegenwoordig is dat op eenzelfde manier georganiseerd met de zorgverzekeraars. Op 1 januari 2006 ging de Zorgverzekeringswet van kracht. De wet stelt een ziektekostenverzekering verplicht voor alle Nederlandse ingezetenen en mensen die in het buitenland wonen maar uit Nederland inkomsten uit arbeid ontvangen. Met het ingaan van deze wet vervielen de ziekenfondsen.

Na het afhalen van een medicijn ging het recept ‘op de prik’. Aan het einde van de dag werden de recepten gesorteerd op ziekenfonds- en particuliere patiënten. De ziekenfondsrecepten werden bewaard in dozen, gesorteerd op naam van de arts. Particuliere recepten werden op naam van de patiënt gesorteerd en in ordners opgeslagen. Alle recepten werden tien jaar bewaard in de apotheek.

De verschuiving van eigenbereidingen naar verpakte geneesmiddelen had grote financiële gevolgen voor de apotheker. De declaraties voor spécialités stegen, omdat deze middelen niet alleen vaker werden gebruikt, maar ook veel duurder waren dan eigenbereidingen.

Bovendien was er voor spécialités in de apotheek geen laboratoriumonderzoek nodig, waardoor de apotheker minder loonkosten kon rekenen. De inkomsten van de apotheker verschoven dus meer en meer en voor de apotheker groeide de noodzaak om snel te weten hoe het er financieel voor stond. De ziekenfondsreceptuur bedroeg in die tijd, zoals gezegd, gemiddeld 70% van de omzet. Waren de voorschotten op de declaraties die het ziekenfonds uitgaf voldoende geweest om de gemaakte kosten te dekken? De apotheker had hier maar weinig inzicht in.

Vanaf eind jaren vijftig zond elke apotheek elke maand alle recepten van haar ziekenfondspatiënten naar het Recepten Uitreken en Controle Bureau (RUCB). Het RUCB was een samenwerkingsverband tussen de lokale apothekers en het regionale ziekenfonds met vestigingen op verschillende plekken in het land. Hier werden alle recepten handmatig uitgerekend en gecodeerd op basis van de ziekenfondstaxe en ingevoerd via ponskaarten. Daarna werd alles verwerkt door het Computer Centrum Nederland (CCN) in Heerlen.

Door de verschillende tussenpersonen duurde het ongeveer een jaar om van de kostenberekening tot de daadwerkelijke afrekening te komen. Voor de apotheker was het dus pas na een jaar duidelijk wat de omzet van een maand aan ziekenfondsrecepten was geweest en of het voorschot voldoende was. Als het voorschot niet genoeg was, kreeg de apotheker wel het resterende bedrag uitbetaald, maar door deze werkwijze was het lang onduidelijk hoe de apotheek er financieel voor stond. Dit was vooral voor startende apotheken een onhoudbare situatie.

Er ontstond echter nog een tweede probleem. De toename van het aantal verpakte geneesmiddelen maakte de medicatiebewaking complexer en tijdrovender. Dit gebeurde namelijk nog handmatig. Na het aannemen van het recept werd het dossier van de patiënt in een kaartenbak in de apotheek opgezocht en ging de assistente over tot het klaarmaken van het recept. Daarna controleerde de apotheker aan de hand van de medicatiegeschiedenis in het dossier of de patiënt het voorgeschreven en klaargemaakte geneesmiddel veilig kon gebruiken. Als er geen problemen leken te zijn, werd de medicatie afgegeven. Anders werd de voorschrijvend arts gebeld voor overleg.

Door het toenemende gebruik van verpakte geneesmiddelen werd medicatiebewaking steeds belangrijker. Dit kwam niet alleen omdat de speciale geneesmiddelen vaak sterker werkten dan de middelen die in de apotheek zelf werden gemaakt, maar ook omdat er steeds meer verschillende middelen beschikbaar kwamen. Sommige patiënten bleken overgevoelig voor bepaalde geneesmiddelen. Het controleren van de veiligheid van deze geneesmiddelen en van combinaties van meerdere geneesmiddelen vroeg daarom steeds meer aandacht van de apotheker.

De computer als oplossing

Begin jaren zeventig stond het apothekersvak dus voor twee grote uitdagingen: het versnellen van de afrekening van de ziekenfondsdeclaraties om de veranderende financiële situatie het hoofd te bieden én overzicht brengen in de steeds complexer wordende medicatiebewaking. In deze periode beseften enkele pioniers dat de computer in beide gevallen een oplossing kon bieden. Maar er was een belangrijke voorwaarde: er moest een digitaal bestand komen dat niet alleen geneesmiddelprijzen, maar ook inhoudelijke informatie over geneesmiddelen bevatte. Daarom moest de informatie uit boeken worden omgezet naar een digitaal systeem: de digitalisering van geneesmiddelinformatie.

Een eerste poging om een bestand met geneesmiddelinformatie te maken werd in 1976 in Nijmegen ontwikkeld door Erik Dammers en de ziekenhuisapotheek van het Radboud Universitair Medisch Centrum. Dit bestand, genaamd Farmodex, kon echter alleen in ziekenhuisapotheken worden gebruikt. Voor openbare apotheken was er nog geen bestandsysteem. Verschillende automatiseringsbedrijven zagen dit gat in de markt en begonnen met de ontwikkeling van hun eigen Apotheek Informatie Systeem (AIS) met zelfbeheer van geneesmiddelbestanden. Later zagen ook farmaceutische groothandels kansen in het leveren van automatiseringsdiensten. Zo begon Centrafarm samen met de Vrije Universiteit en hardwareleverancier Multihouse aan de ontwikkeling van een eigen AIS genaamd Centrasys. Eerst voor de ziekenhuisapotheek, later ook voor de openbare apotheek.

Ook binnen het RUCB werd initiatief genomen om de declaraties bij het ziekenfonds te vereenvoudigen. Bestuurslid Geert van der Wijst werkte samen met automatiseringsbureau Datapartners aan Pharucom, een systeem dat het RUCB intern moest helpen om regionaal te automatiseren. Dit systeem maakte gebruik van een artikelenbestand met geneesmiddelprijzen, gebaseerd op de gedrukte ziekenfondstaxe. Niet veel later werd Pharucom de basis voor Pharmacom, een Apotheek Informatie Systeem dat in de openbare apotheek kon worden gebruikt.

Dankzij deze verschillende initiatieven kon een apotheker nu met behulp van een computer zelf zijn declaraties digitaal indienen bij de ziekenfondsen. Dat kon door de declaraties op grote harde schijven of tapes te zetten en deze bij het ziekenfonds af te geven. In het begin was niet elk ziekenfonds hier even blij mee: op deze manier werd het RUCB omzeild en dat zou banen kosten. Toch werkten uiteindelijk alle ziekenfondsen snel mee.

De KNMP-geneesmiddelendatabank

Begin jaren tachtig waren er losse initiatieven om een aantal processen in de apotheek te automatiseren. In apotheken werden verschillende systemen gebruikt, wat leidde tot tegenstrijdige adviezen over dezelfde geneesmiddelen. Dit veroorzaakte verwarring bij artsen en patiënten en extra werk voor de apotheker. Daarom publiceerde de KNMP, de branchevereniging voor apothekers, vanaf 1985 de KNMP-geneesmiddelendatabank. In 1978 besloot de Algemene Vergadering van de KNMP tot integratie van de ziekenfonds- en particuliere Taxen en het Informatorium Medicamentorum. Deze integratie vormde de basis voor een actief KNMP-beleid op het gebied van informatievoorziening, met als doel medicatiebewaking volgens vaste richtlijnen en bedrijfsvoering. In 1979 volgde toestemming voor het opstellen van functionele eisen aan applicaties voor de openbare apotheek, maar geen toestemming voor het zelf ontwikkelen van computerprogramma's voor de apotheek.

Ook in ziekenhuizen bleek dat voor een adequate medicatiebewaking een centraal beheerde en gestandaardiseerde geneesmiddelendatabank nodig was. Voor openbare apothekers was de maandelijkse referentie-prijslijst per handelsproduct, de zogenaamde Taxe, van groot belang, terwijl in ziekenhuizen de registratie van medicatie tot op het niveau van generieke toedieneenheid noodzakelijk was. Daarom was er een database nodig die een product op dat niveau kon identificeren.

Zowel de overname van de productietaak door de farmaceutische industrie als de komst van de computer in de apotheek hadden langdurige en vérstrekkende gevolgen. De farmaceutische zorgverlening binnen ons zorgstelsel kreeg een andere invulling en daarmee het beroep van apotheker. Bestond het takenpakket van de apotheker in het midden vorige van de eeuw nog uit de bereiding van geneesmiddelen en de verstrekking van deze geneesmiddelen aan patiënten, tegenwoordig is de apotheker, naast distribiteur van geneesmiddelen, meer en meer een zorgverlener.

De toegenomen noodzaak om medicatieveiligheid en medicatiebewaking goed in het oog te houden maakte de apotheker bewust van de noodzaak van een goede uitwisseling van gegevens: communicatie met andere zorgverleners werd essentieel voor het goed uitvoeren van de taak van apotheker. Als pioniers in automatisering binnen de gezondheidszorg zetten apothekers de computer daarom ook al snel in om de communicatie met andere zorgverleners te verbeteren. Zo ontwikkelde de apotheker zich tot essentiële speler in de eerstelijnszorg.