Of een patiënt was aangesloten bij een ziekenfonds was afhankelijk van het inkomen van de patiënt: onder een bepaalde inkomensgrens was deze collectieve verzekering verplicht. In de praktijk betekende dit dat ongeveer 70% van de bevolking bij een ziekenfonds was aangesloten. Voor deze patiënten moest de apotheker alle kosten voorschieten. Om de apotheker tegemoet te komen in deze kosten, keerden de ziekenfondsen voorschotten uit op de declaraties. Dit gebeurde op basis van een schatting. Apothekers hadden deze voorschotten hard nodig, want het duurde een jaar voordat de apotheker de definitieve afrekening van de geneesmiddelen voor ziekenfondspatiënten ontving.

Nadat een medicijn was afgehaald, ging het recept ‘op de prik’. Aan het einde van de dag werden de recepten van de prik gehaald en gesorteerd op ziekenfonds- en particuliere patiënten. De recepten voor ziekenfondspatiënten werden daarna bewaard in speciale dozen, gesorteerd op naam van de arts die het middel had voorgeschreven. Recepten voor particulieren werden op patiëntnaam gesorteerd en in speciaal daarvoor bedoelde ordners opgeslagen. Alle recepten werden op last van de Inspectie Gezondheidszorg vervolgens tien jaar lang bewaard in de apotheek.

De verschuiving van eigenbereidingen naar verpakte geneesmiddelen had grote gevolgen voor de financiën van de apotheker. Nu er steeds meer van deze spécialités verkocht werden, gingen de declaraties voor deze middelen flink omhoog. Niet alleen omdat de aantallen toenamen, maar ook omdat spécialités veel duurder waren dan eigenbereidingen: de investeringen die de farmaceutische industrie moest doen voor het ontwikkelen en testen van spécialités maakte dat deze middelen niet alleen een sterkere werking hadden, ze waren ook aanzienlijk duurder dan de middelen die de apotheker zelf bereidde.

Bovendien was er voor spécialités in de apotheek geen laboratoriumonderzoek nodig, waardoor de apotheker minder loonkosten kon rekenen. De inkomsten van de apotheker verschoven dus meer en meer en voor de apotheker groeide de noodzaak om snel te weten hoe het er financieel voor stond. De ziekenfondsreceptuur bedroeg in die tijd zoals gezegd gemiddeld 70% van de omzet. Waren de voorschotten op de declaraties die het ziekenfonds uitgaf voldoende geweest om de gemaakte kosten te dekken?

De apotheker had hier maar weinig inzicht in. Vanaf eind jaren vijftig zond elke apotheek elke maand alle recepten van haar ziekenfondspatiënten naar het Recepten Uitreken en Controle Bureau (RUCB). Het RUCB was een samenwerkingsverband tussen de lokale apothekers en het regionale ziekenfonds(en) met vestigingen op verschillende plekken in het land. Hier werden alle recepten handmatig uitgerekend en gecodeerd op basis van de ziekenfondstaxe en ingevoerd via ponskaarten. Daarna werd alles verwerkt door het Computer Centrum Nederland (CCN) in Heerlen.

Door deze verschillende tussenpersonen duurde het traject van het berekenen van de kosten tot de daadwerkelijke afrekening ongeveer een jaar. Voor de apotheker was het dus pas na een jaar duidelijk wat de omzet van een maand aan ziekenfondsreceptuur was geweest en of het voorschot voldoende was geweest. Als het voorschot niet dekkend was, kreeg de apotheker weliswaar ook het resterende bedrag uitgekeerd, maar door deze werkwijze was het lang onduidelijk hoe de apotheek er financieel precies voor stond. Dat was zeker voor startende apotheken een onhoudbare situatie.

Maar er ontstond nog een tweede probleem. De toename van het aantal verpakte geneesmiddelen maakte de medicatiebewaking complexer en tijdrovender. Dit gebeurde namelijk nog handmatig. Na aanname van het recept werd het dossier van de patiënt in een kaartenbak in de apotheek opgezocht en ging de assistente over tot het klaarmaken van het recept. Daarna controleerde de apotheker aan de hand van de medicatiegeschiedenis in het dossier of de patiënt het voorgeschreven en klaargemaakte geneesmiddel veilig kon gebruiken. Als er geen problemen leken te zijn, werd de medicatie afgegeven. Anders werd de voorschrijvend arts gebeld voor overleg.

Door de toename van het gebruik van verpakte geneesmiddelen werd het belang van medicatiebewaking groter. Niet alleen omdat de spécialités vaak een sterkere werking hadden dan de middelen die in de apotheek zelf bereid werden, maar ook omdat er steeds meer verschillende middelen in omloop kwamen. Sommige patiënten bleken overgevoelig voor bepaalde geneesmiddelen. Het controleren van de veiligheid van deze geneesmiddelen en van combinaties van meerdere geneesmiddelen vroeg daardoor in toenemende mate de aandacht van de apotheker.

De computer als oplossing

Begin jaren zeventig stond het apothekersvak dus voor twee grote uitdagingen: het versnellen van de afrekening van de ziekenfondsdeclaraties om de veranderende financiële situatie het hoofd te bieden en overzicht brengen in de steeds complexer wordende medicatiebewaking. Verscheidene pioniers zagen in deze periode in dat de computer in beide gevallen uitkomst kon bieden. Maar er was een belangrijke randvoorwaarde: er moest een digitaal bestand komen dat niet alleen geneesmiddelprijzen maar ook inhoudelijke informatie over geneesmiddelen bevatte. Daarom moest de overgang van informatie in boeken naar een digitaal systeem worden gemaakt: de digitalisering van geneesmiddelinformatie.

Een eerste poging tot een dergelijk bestand met geneesmiddelinformatie werd in 1972 in Nijmegen ontwikkeld door Erik Dammers en de ziekenhuisapotheek van het Radboud Universitair Medisch Centrum. Dit zogenoemde Farmodex-bestand kon echter alleen in ziekenhuisapotheken gebruikt worden. Voor de openbare apotheek was er nog geen systeem. Verschillende automatiseringsbedrijven sprongen in dit gat en begonnen aan de ontwikkeling van een eigen Apotheek Informatie Systeem (AIS). Later zag ook de farmaceutische groothandel markt in het leveren van automatiseringsdiensten en begon bijvoorbeeld Centrafarm samen met de Vrije Universiteit en hardwareleverancier Multihouse aan de ontwikkeling van een eigen AIS.

Ook binnen het RUCB werd initiatief genomen om de declaraties bij het ziekenfonds te vereenvoudigen. Bestuurslid Geert van der Wijst werkte samen met automatiseringsbureau Datapartners aan Pharucom, een systeem dat het RUCB intern moest helpen om regionaal te automatiseren. Dit systeem maakte gebruik van een artikelenbestand met geneesmiddelprijzen, gebaseerd op de gedrukte ziekenfondstaxe. Niet veel later werd Pharucom de basis voor Pharmacom, een Apotheek Informatie Systeem dat in de openbare apotheek gebruikt kon worden.

Door deze verschillende initiatieven kon een apotheker nu met behulp van een computer zelf zijn declaraties digitaal inleveren bij de ziekenfondsen. Dat kon door de declaraties op grote harde schijven of tapes te zetten en af te geven bij het ziekenfonds. Aanvankelijk was niet elk ziekenfonds hier even blij mee: op deze manier werd het RUCB gepasseerd en dat zou banen kosten. Toch werkten uiteindelijk alle ziekenfondsen snel mee.

De KNMP-geneesmiddelendatabank

Begin jaren tachtig waren er losstaande initiatieven tot het automatiseren van een aantal processen binnen de apotheek. In apotheken werden verschillende systemen gebruikt en daardoor van elkaar afwijkende adviezen gegeven over dezelfde geneesmiddelen. Spreken in meerdere talen als het gaat om dezelfde middelen leidt tot verwarring bij arts en patiënt en extra werk voor de apotheker. De KNMP, de branchevereniging voor apothekers, ontwikkelde daarom vanaf 1985 de KNMP-geneesmiddelendatabank, die de standaard voor alle verschillende systemen werd. Nadat de bestanden van alle leveranciers van automatiseringssoftware aan de KNMP-geneesmiddelendatabank waren gekoppeld, konden via tapes en later diskettes updates voortaan automatisch worden uitgevoerd.

De KNMP-geneesmiddelendatabank was erop gericht medicatiebewaking in de apotheek verder te faciliteren. De werkgroep die de databank ontwikkelde had onder voorzitterschap van ziekenhuisapotheker dr. Ary van der Kuy (1929-2014) een unieke bestandsstructuur uitgewerkt om dit te doen. De KNMP-geneesmiddelendatabank bevatte gegevens over onder meer de stofnaam en de dosering, de tabletsterkte ongeacht de verpakkingsgrootte, onafhankelijk van het label waaronder het verkocht werd. Deze manier om de gegevens te structureren bleek een vondst en heeft wereldwijd waardering opgeleverd. Afgezien van PharmaPartners maken anno 2020 alle informatiesystemen voor apotheek huisarts nog steeds integraal gebruik van deze databank, die tegenwoordig de G-standaard heet.

Zowel de overname van de productietaak door de farmaceutische industrie als de komst van de computer in de apotheek hadden langdurige en vérstrekkende gevolgen. De farmaceutische zorgverlening binnen ons zorgstelsel kreeg een andere invulling en daarmee het beroep van apotheker. Bestond het takenpakket van de apotheker in het midden vorige van de eeuw nog uit de bereiding van geneesmiddelen en de verstrekking van deze geneesmiddelen aan patiënten, tegenwoordig is de apotheker, naast distribiteur van geneesmiddelen, meer en meer een zorgverlener.

De toegenomen noodzaak om medicatieveiligheid en medicatiebewaking goed in het oog te houden maakte de apotheker bewust van de noodzaak van een goede uitwisseling van gegevens: communicatie met andere zorgverleners werd essentieel voor het goed uitvoeren van de taak van apotheker. Als pioniers in automatisering binnen de gezondheidszorg zetten apothekers de computer daarom ook al snel in om de communicatie met andere zorgverleners te verbeteren. Zo ontwikkelde de apotheker zich tot essentiële speler in de eerstelijnszorg.