In de vroegmoderne tijd werden de simplicia en composita, waar apothekers mee werkten, aangeduid met de Latijnse term materia medica, ‘medische substanties’. Deze term was ontleend aan de titel van een klassiek werk over medische grondstoffen, geschreven door Dioskorides in de eerste eeuw na Christus. In dit boek beschreef de Griekse arts geneeskrachtige planten, dieren en mineralen uit het Middellandse Zeegebied en de werking die zij hadden op het lichaam of één van de delen daarvan, bijvoorbeeld het bevorderen van de afvoer van urine, slijm of zweet. Het werk van Dioskorides bleef eeuwenlang het belangrijkste handboek over geneesmiddelen. J.M. Riddle, Dioscorides on pharmacy and medicine (Austin: University of Texas Press 1985); M. Algera, Mens en medicijn: geschiedenis van het geneesmiddel (Amsterdam: Meulenhoff 2000), p. 86-88.

De kennis die Dioskorides in zijn omvangrijke boek had verzameld, werd een eeuw later gesystematiseerd door met name Claudius Galenus, een Grieks-Romeinse arts. Galenus ging ervanuit dat ziekte en gezondheid samenhingen met de verhouding van de vier ‘humoren’ of lichaamssappen in het lichaam: bloed, slijm, geel gal en zwart gal. Deze zienswijze wordt wel de ‘humoraalleer’ genoemd. De humoraalleer was sterk op het individu gericht: de balans van lichaamssappen en van levensomstandigheden die de gezondheid beïnvloedden verschilden per persoon, en dus verschilde de behandeling van soortgelijke aandoeningen ook per patiënt.

De onderlinge verhouding tussen lichaamssappen in een individu werd binnen de humoraalleer ‘temperament’ genoemd. Je temperament werd beïnvloed door een samenspel van allerlei factoren, zoals ouderdom, woonplaats, de vier elementen aarde, water, lucht en vuur, de stand van de planeten bij de geboorte, en iemands sterrenbeeld. Afhankelijk van welke van de vier lichaamssappen in de grootste mate aanwezig was, werd je temperament aangeduid als sanguinisch Bloed is het dominante lichaamsvocht , flegmatisch Slijm is het dominante lichaamsvocht , cholerisch Gele gal is het dominante lichaamsvocht of melancholisch Zwarte gal is het dominante lichaamsvocht . Als de onderlinge verhouding tussen de lichaamssappen die kenmerkend was voor jouw temperament verstoord werd, werd je volgens de humoraalleer ziek.

Een verstoring van de verhouding tussen de lichaamssappen, met mogelijke ziekte tot gevolg, kon veroorzaakt worden door een verkeerde levensstijl. Galenus hield zich daarom uitgebreid bezig met preventieve geneeskunde en het promoten een gezonde levensstijl. Hij richtte zijn aandacht daarbij op de ‘zes niet-natuurlijke zaken’ (sex res non-naturales) die van invloed waren op de gesteldheid van de mens: lucht, beweging en rust, slapen en waken, inname van voedsel, uitscheiding en vasthouden van substanties in het lichaam, en passies en emoties. S. Jarcho, “Galen’s Six Non-Naturals: A Bibliographic Note and Translation”, Bulletin of the History of Medicine 44:4 (1970) 372-377. Deze aspecten moesten in balans zijn om ziekte te voorkomen.

Door deze manier van denken was de humoraalleer sterk op het individu gericht: de balans van lichaamssappen en van niet-natuurlijke zaken verschilde per persoon, en dus verschilde de behandeling van soortgelijke aandoeningen ook per patiënt. Als iemand toch ziek werd, moest de verhouding van de lichaamssappen hersteld worden het lichaamssap dat teveel aanwezig was af te voeren door middel van aderlaten, braken of laxeren.

Als de behandeling voorschreef dat de verhouding herstelt moest worden door middel van laxeren of braken, kon een medicijn worden ingezet. Om het juiste geneesmiddel te kiezen werd gebruik gemaakt van het principe ‘tegengestelde zaken worden met tegengestelde middelen genezen’. Zowel ziekten als geneesmiddelen werden onderscheiden naar hun ‘kwaliteiten’: warm of koud, en droog of vochtig. Een ziekte die als heet en droog werd gekarakteriseerd, moest met een koud en vochtig geneesmiddel worden tegengegaan.

Zoektocht naar geneesmiddelen

In de zoektocht naar geneesmiddelen gingen traditie en vernieuwing voortdurend hand in hand. Aan de ene kant was men vanaf de 17^de eeuw op zoek naar ‘specifieke’ middelen: geneesmiddelen die uitsluitend voor één, duidelijk gedefinieerde (groep) ziekte(n) gebruikt kon worden. Het bekendste voorbeeld van een geneesmiddel dat op die manier is geïnterpreteerd is de eerder genoemde kinabast: een simplex dat met name gebruikt werd tegen een bepaald type koorts. Aan de andere kant konden zulke ‘specifieke’ middelen zich ontwikkelen tot ‘universele’ geneesmiddelen. In het geval van kinabast bijvoorbeeld werd het middel op zeker moment voor zoveel koorts-gerelateerde aandoeningen toegepast, dat het nauwelijks meer als een specifiek middel te beschouwen was. Hoe belangstelling voor en onderzoek naar ‘specifieke’ en ‘universele’ geneesmiddelen elkaar afwisselden is onderwerp van debat. Zie bijvoorbeeld Erwin H. Ackerknecht, “Apects of the History of Therapeutics”, Bulletin of the History of Medicine, 36:5 (1962) 389-419; Andreas-Holger Maehle, Drugs on Trial: Experimental Pharmacology and Therapeutic Innovation in the Eighteenth Century. Clio Medica 53 (Amsterdam en Atlanta: Rodopi 1999); en Harold J. Cook, “Markets and Cultures: Medical Specifics and the Reconfiguration of the Body in Early Modern Europe”, Transactions of the Royal Historical Society, 21 (2011) 123-145.

Door die uitbreiding van therapeutische toepassingsmogelijkheden bleef er hoop bestaan op de ontdekking van een middel dat voor alle ziekten kon worden gebruikt: een panacee of ‘algenezer’. De naam verwijst naar de godin Panakeia, de dochter van Griekse god van de geneeskunde, Asklepios. M. Algera, Mens en Medicijn: Geschiedenis van het Geneesmiddel (Amsterdam: Meulenhoff 2000), 58-64. De zoektocht naar een panacee is zo oud is als de mensheid zelf en speelde ook in de vroegmoderne tijd nog een belangrijke rol, bijvoorbeeld voor Paracelsus. Tegelijkertijd staat deze periode vooral te boek als het tijdperk van farmaceutisch maatwerk, toegespitst op het individu. Klassieke ‘wondermiddelen’ waren vaak nog wel in gebruik (zoals bezoarstenen en theriak), maar geleerden en apothekers gingen steeds minder waarde hechten aan aspecten die soms al eeuwenlang werden overgeleverd, zoals wanneer die ontleend waren aan alchemie of astrologie.

Door deze manier van denken was de humoraalleer sterk op het individu gericht: de balans van lichaamssappen en van niet-natuurlijke zaken verschilde per persoon, en dus verschilde de behandeling van soortgelijke aandoeningen ook per patiënt. De medische ontwikkelingen in de vroegmoderne tijd hebben er mede aan bijgedragen dat men het menselijk lichaam is gaan beschouwen als een eenheid waarin een ziekte zich vaak op een gelijkaardige manier manifesteert in een reeks individuen. De artsenijbereidkunde van de 19^de eeuw, en de farmaceutische industrie die in dezelfde eeuw opkwam, hebben commercieel ingehaakt op die ontwikkeling, door medicijnen te uniformeren voor groepen patiënten.

Hoewel daarmee een definitief einde is gekomen aan het humoraalpathologisch denken in de Westerse geneeskunde, is de gepersonaliseerde geneeskunde tegenwoordig weer in opmars. Personalized medicine richt zich op het traceren en voorkomen van aandoeningen in individuen, gebaseerd op gedetailleerde gegevens over de genetische kenmerken van een individu. Farmacogenetica onderzoekt hoe DNA-variaties in individuen de werking van geneesmiddelen in het lichaam beïnvloeden. Hoewel deze benaderingen ver afstaan van het vroegmoderne onderzoek naar de werking van lichaamssappen, biedt de toekomst nieuwe uitdagingen om geneesmiddelen wederom voor individuele patiënten te onderzoeken, te fabriceren en in te zetten. Pieter van Foreest zou trots zijn geweest.