Kopstukken
De meeste gapers zijn in de loop van de tijd verloren gegaan, maar het grootste deel van de bewaard gebleven exemplaren is hier te vindenGaper, afkomstig uit Groningen. Gepolychromeerd hout, midden 19e eeuw. Groningen, Groninger Museum, obj.nr. 0000.2054. Foto: Stichting Farmaceutisch Erfgoed. Fotograaf: Studio-Oost. CC BY-NC-SA 3.0. Bewerkt.
Een gaper is een meer dan levensgroot, van oorsprong houten hoofd van meestal een man. De uithangborden werden met de hand gesneden en beschilderd, waardoor iedere gaper een ander uiterlijk heeft: de een kijkt verbaasd, de ander lusteloos, een derde een beetje bangig. Maar allemaal staren ze je met open mond aan.
Verreweg de meeste gapers zijn in de loop van de tijd verloren gegaan, maar zo’n 120 exemplaren van vóór 1925 bleven bewaard. Een groot deel hiervan werd geportretteerd voor deze online tentoonstelling. Veel gapers die ná 1925 werden gemaakt kregen grovere karaktertrekken dan hun negentiende-eeuwse voorgangers en getuigen daardoor van minder verfijnd vakmanschap. Deze exemplaren zijn daarom niet in deze tentoonstelling opgenomen. Vanaf de jaren ’50 werden bovendien veel replica’s gemaakt van oudere exemplaren, sommige van tropisch hardhout, andere van beton of plastic. Ook deze replica’s zijn niet in de tentoonstelling opgenomen. Samen laten de gapers zien hoe veelkleurig en veelzijdig deze vorm van volkskunst was.
Moor
Amsterdam (vermoedelijk)
Gepolychromeerd hout, eerste helft 19e eeuw
Deze moor draagt een blauwe mantel, grote, goudkleurige oorbellen en een rood-witte tulband met rode band. De tulband is versierd met een gouden pluim en een gestileerde halve bloem van de bolpapaver. Uit het gedroogde melksap uit de zaadbol van deze bloem werd opium gewonnen.
Moor
Gierstraat 3, Haarlem
Gepolychromeerd hout, 1889
Deze moor draagt een groene mantel, grote, goudkleurige oorbellen en een witte tulband. De tulband is versierd met goudkleurige gebedssnoeren en een goudkleurige, gestileerde sierspeld. Dit exemplaar werd in 1889 gemaakt door B.J. Bouwmeester (1809-1902) en hing uit bij Drogisterij Van der Pigge in Haarlem. Begin jaren dertig werd de gaper gerestaureerd en daarna werd hij binnen neergezet. Dit was het begin van de gaperverzameling van Anton van Os (1889-1982), destijds de eigenaar van Drogisterij Van der Pigge. Op de plek waar de gaper had uitgehangen, werd een replica geplaatst.
Moor
Lange Veerstraat 16, Haarlem
Gepolychromeerd hout, ca. 1885
Deze moor draagt een paarsbruine mantel, grote, goudkleurige oorbellen en een meerkleurige tulband. De tulband is aan de voorzijde versierd met een witte pluim en aan de achterzijde met gele linten.
Moor
Wijk bij Duurstede
Gepolychromeerd hout, ca. 1840
Deze moor draagt een bruine mantel en een paarsbruin-rode tulband, versierd met rode gebedssnoeren en een rode, gestileerde sierspeld. Tussen zijn tanden klemt de gaper een zwavelstok, mogelijk omdat men vroeger dacht dat het inademen van brandende zwavel een goed middel was tegen de pest. Uit oude foto's en prentbriefkaarten blijkt dat er meer gapers geweest zijn die iets tussen de tanden geklemd hadden, maar dit is een van de weinige bewaard gebleven exemplaren.
Moor
Jonas Daniël Meijerplein 16, Amsterdam
Gepolychromeerd hout, ca. 1815
Deze moor draagt een donkergroene mantel en een rood-witte tulband. De tulband is versierd met goudkleurige gebedssnoeren en een gestileerde, ruitvormige sierspeld. De gaper draagt verder grote, goudkleurige oorbellen en een witte kralenketting met een goudkleurige hanger, ingelegd met een groene edelsteen. Dit exemplaar hing tot in de Tweede Wereldoorlog uit bij een Joodse apotheker in Amsterdam. De eigenaar werd gedeporteerd en in 1943 omgebracht in Sobibor. Het is waarschijnlijk dat de apotheek kort na zijn deportatie is opgeheven, waarna de gaper in privébezit kwam.
Moor
(onbekend)
Gepolychromeerd hout, ca. 1890
Deze moor draagt een donkerblauwe mantel en een zwart-bruine tulband die is versierd met goudkleurige gebedssnoeren. Dit exemplaar is uit één stuk hout gesneden en stond oorspronkelijk op een console in de vorm van gestileerde bladeren. Het is een van de weinige bewaard gebleven gapers met een vlakke achterkant.
Moor
(onbekend)
Gepolychromeerd hout, tweede helft 19e eeuw
Deze moor draagt een groene mantel met een brede, gele, omgeslagen kraag, een bruin onderhemd en een groene tulband. Op de revers van de mantel is een gestileerd patroon aangebracht.
Moor
Raadhuisstraat 92, Koog aan de Zaan
Gepolychromeerd hout, midden 19e eeuw
Deze moor draagt een tulband in blauw en rood, versierd met gele gebedssnoeren. Het laatste stuk rode doek waaruit de tulband is gevormd steekt over de rand. Het exemplaar mist de schouders en verkeert door houtrot in zeer slechte staat.
Moor
Spaarne 38, Haarlem
Gepolychromeerd hout, ca. 1880
Deze moor draagt een donkerblauwe mantel, grote, goudkleurige oorbellen en een tulband in lichtgroen, rood en donkerblauw. Dit is echter niet de oorspronkelijke kleurstelling. De tulband is versierd met goudkleurige gebedssnoeren en een rode, gestileerde sierspeld.
Moor
Grote Houtstraat 22, Haarlem
Gepolychromeerd hout, ca. 1812
Deze moor draagt een blauwe mantel en een rood-witte tulband. De tulband is versierd met goudkleurige gebedssnoeren en een goudkleurige, ruitvormige sierspeld. In de hals is goed te zien dat de gaper is samengesteld uit verschillende delen, die aan elkaar zijn genageld. Om het hout te beschermen tegen regen is bovenop de tulband een loden afdekplaat bevestigd.
Muzelman
Amstelveen
Gepolychromeerd hout, tweede helft 19e eeuw
Deze muzelman draagt een mantel met een gestileerd lijnenpatroon in lichtgeel, eigeel, wit en rood. De mantel heeft een donkerrode kraag en revers. De tulband is gevormd uit een stuk doek in dezelfde kleurstelling.
Muzelman
(onbekend)
Gepolychromeerd hout, tweede helft 19e eeuw
Deze muzelman draagt een donkergroene mantel en een donkergroen-witte tulband. De tulband is versierd met goudkleurige gebedssnoeren en een gestileerde, ruitvormige sierspeld. Het laatste stuk doek waaruit de tulband is gevormd steekt over de rand. De kleurstelling hiervan, rood met een gouden rand, komt terug in het stuk van de mantel dat om de schouder is geslagen. Van dit type gaper zijn meerdere exemplaren gemaakt.
Muzelman
Breestraat 51, Beverwijk
Gepolychromeerd hout, eerste helft 19e eeuw
Deze muzelman draagt een donkerrode, gestileerde mantel met geelwitte randen en een opstaande kraag. Op het hoofd draagt de gaper een grote tulband in donkerrood en geelwit, versierd met een gestileerde, ruitvormige sierspeld. In tegenstelling tot de meeste andere gapers heeft deze muzelman geen gesneden, maar een geschilderde snor.
Muzelman
Den Helder
Gepolychromeerd hout, tweede helft 19e eeuw
Deze muzelman draagt een bruinzwarte mantel met een grote, goudkleurige knoop en een brede, omgeslagen kraag. De gaper draagt verder een geelbruin onderhemd en een goudkleurige tulband. De tulband is versierd met een gestileerde sierspeld.
Muzelman
Amsterdam
Gepolychromeerd hout, tweede helft 19e eeuw
Deze muzelman draagt een lichtrode mantel, grote, goudkleurige oorbellen en een blauw-rode tulband. De tulband is versierd met goudkleurige gebedssnoeren en een gestileerde, ovale sierspeld.
Muzelman
Varkensmarkt 17, Amersfoort
Gepolychromeerd hout, eerste helft 19e eeuw
Deze muzelman draagt een grijsblauwe mantel, grote, goudkleurige oorbellen en een tulband in donkergroen en rood. De tulband is versierd met goudkleurige gebedssnoeren, een gestileerde, ruitvormige sierspeld en een witte pluim. De slijtage van de bovenste verflaag op het lijf van de gaper maakt de oranje onderlaag zichtbaar. Deze loodmenie werd aangebracht ter bescherming van het hout.
Muzelman
Vijzelstraat 79, Amsterdam
Gepolychromeerd zink, midden 19e eeuw
Deze muzelman draagt een donkergroene mantel en een rood-witte tulband, met aan de voorzijde een goudkleurige sierspeld. De speld is ingelegd met edelstenen. De pluim bovenop de tulband bestaat uit een wassende maan, een rijtje gestileerde papaverbollen en witte veren. Deze uitzonderlijk grote en zware gaper hing tot 1882 uit een de drogisterij in Amsterdam.
Muzelman
Groningen
Gepolychromeerd hout, midden 19e eeuw
Deze muzelman draagt een donkerblauwe mantel met een brede, witte plooikraag en een gouden, bloemvormige sierknoop. De gaper draagt een tulband in wit met bruinrood, versierd met gouden gebedssnoeren en een gouden pluim. Het bruinrode deel is versierd met een gouden rand, een uitgesneden guirlande en bovenop een gouden, gestileerde bloem. Dit is beslist een van de gapers met de meeste details.
Muzelman
Prinsenstraat 8, Edam
Gepolychromeerd hout, tweede helft 19e eeuw
Deze muzelman draagt een oranjebruine mantel met omgeslagen bruine kraag en een donkergroen onderhemd. Op het hoofd draagt de gaper een tulband in oranjebruin en bruin, versierd met een gestileerde sierspeld. Het is duidelijk te zien dat deze gaper uit verschillende, aan elkaar gemonteerde planken bestaat. Ook de neus is een los onderdeel.
Muzelman
Wijnhaven 4, Delft
Gepolychromeerd vurenhout, ca. 1890
Deze muzelman draagt een rode overjas met een omgeslagen kraag en een wit onderhemd. Om hals is een blauwe doek geknoopt. Afgezien van de gele tulband komt de kleding van dit exemplaar overeen met verschillende gapers van het type apotheker. De originele rechterschouder van deze muzelman ging verloren en werd vervangen, waardoor deze duidelijk verschilt met de linkerschouder. Opvallend is dat deze gaper nooit opnieuw geschilderd is.
Muzelman
Kinkerstraat 51a, Amsterdam
Gepolychromeerd hout, ca. 1750
Deze muzelman draagt een zwartblauwe mantel en een zwartblauw-rode tulband. De tulband is versierd met een gestileerde sierspeld.
Muzelman
Ceintuurbaan, Amsterdam
Gepolychromeerd hout, tweede helft 19e eeuw
Deze muzelman draagt een gestileerde paarsbruine mantel met rode revers en een bronskleurige sluitspeld. Op het hoofd draagt de gaper een blauw-rode tulband, versierd met goudkleurige gebedssnoeren en een gestileerde sierspeld. Hij draagt bovendien goudkleurige, grote oorbellen en om de hals hangt een bronskleurige kralenketting.
Muzelman
Rotterdam
Gepolychromeerd hout, tweede helft 19e eeuw
Deze muzelman draagt een bruine mantel met een gele, opstaande kraag waarop een motief geschilderd is. De gaper draagt een tulband in donkerrood en donkerblauw, versierd met een eenvoudige rozet en een pluim van drie gestileerde veren.
Muzelman
Overtoom 214, Amsterdam
Gepolychromeerd hout, tweede helft 19e eeuw
Deze muzelman draagt een zwarte mantel met paarsrode revers en een rode tulband. Dit exemplaar is later veelvuldig nagemaakt. Deze kunststof replica’s waren iets kleiner dan dit origineel en werden gemaakt in verschillende kleurstellingen. Nog steeds zijn deze kopieën op veel plekken te vinden, waaronder op Marktplaats.
Muzelman
Voorstraat 244, Dordrecht
Gepolychromeerd hout, tweede helft 19e eeuw
Deze muzelman draagt een dieppaarse mantel met een blauwe kraag over een wit onderhemd dat is afgezet met een gouden band. De gaper draagt een wit-rode tulband, versierd met goudkleurige gebedssnoeren en twee sierspelden van blauwe edelstenen. Op zijn tong ligt een witte pil.
Javaan
Nijmegen
Gepolychromeerde boetseerklei, 1906
Deze man met een Javaans uiterlijk draagt alleen een paarse tulband. Het model werd ontworpen door J. Maris en zou gebruikt worden voor de Middenstandstentoonstelling in 1906 te Rotterdam, waar ook het drogistenvak vertegenwoordigd zou zijn. De tentoonstelling werd met veel bravoure aangekondigd, maar ging om organisatorische en financiële redenen uiteindelijk niet door. Pas in 1909 vond de tentoonstelling doorgang in het Paleis voor Volksvlijt te Amsterdam. Er werden in ieder geval twee kopieën van de originele gaper gemaakt, waarvan dit er een is. De andere viel in 1960 kapot.
Chinees
Amsterdam (vermoedelijk)
Gepolychromeerd vurenhout, ca. 1875
Deze Chinees draagt een groenbruine mantel met een grijze, omgeslagen kraag. De zwarte muts met bovenop een knoopje is typerend voor de Qing-dynastie (1644-1912). Opvallend aan deze gaper is de lange, zwarte vlecht die over de linkerschouder valt.
Romeinse soldaat
Amsterdam (vermoedelijk)
Gepolychromeerd hout, eerste helft 19e eeuw
Deze Romeinse soldaat draagt een geschubd borstpantser met daaronder een rode tuniek. Op de schouders zijn insignes aangebracht. Op het hoofd draagt de gaper een goudkleurige helm met een bladmotief, een helmkam en een geschakelde kinband. Oorspronkelijk zat er een salamander op de helmkam, maar deze raakte in de loop van de vorige eeuw los en is onvindbaar.
Romeinse soldaat
Hof 39, Amersfoort
Gepolychromeerd hout, eerste helft 19e eeuw
Deze Romeinse soldaat draagt een rode tuniek met op de schouders goudkleurige, gestileerde epauletten. Onder de opstaande, rode kraag draagt hij een zwarte halsbeschermer. De wapenrusting van de gaper bestaat uit een geschubd borstpantser en een helm waarvan de kinband los langs het hoofd hangt. Bovenop de helm is een goudkleurige helmkam met witte veren bevestigd. Het pand waar deze gaper uithing werd door de huidige eigenaar teruggebracht in 19de-eeuwse staat. Er hangt daarom ook een hardplastic replica van deze gaper uit. Er is nu een logement gevestigd.
Romeinse soldaat
Zwanestraat 23, Groningen
Gepolychromeerd hout, tweede helft 18e eeuw
Deze Romeinse soldaat draagt een geschubd borstpantser over een bruinrode tuniek. Aan de helm is een zwarte nekbeschermer en een kinband bevestigd. De beschadigingen op de helm wijzen erop dat er oorspronkelijk ook een helmkam of pluim op de helm zat. Deze is in de loop van de tijd verloren gegaan.
Soldaat
Rotterdam
Gepolychromeerd hout, tweede helft 19e eeuw
Deze soldaat draagt als wapenrustig een geschubd borstpantser en een helm. Aan de helm is een gestileerde helmkam en een kinband bevestigd. Het teken op de helm stelt mogelijk een gestileerde bloem van de bolpapaver voor.
Militair (?)
Bussum, Brinklaan 52
Gepolychromeerd hout, tweede helft 19e eeuw
Deze militair draagt een zwart uniform met goudkleurige knopen en een omgeslagen kraag. De aanduiding ‘XII’ op de kraag betekent dat de militair onderdeel was van het twaalfde regiment. Op het hoofd draagt de gaper een zwarte helm met een fictief logo en een geschakelde kinband. Het is duidelijk te zien dat de goudkleurige helmkam apart werd uitgesneden en daarna aan de helm werd bevestigd.
Veldwachter (?)
Willemsplein 13, IJmuiden
Gepolychromeerd hout, tweede helft 19e eeuw
Deze gaper met veel gouden accenten hing uit bij drogisterij De vergulde gaper in IJmuiden. De gaper draagt een zwart uniform met knopen, een tres en een opgeschilderde kraag. De helm van de gaper heeft een helmkam en een geschakelde kinband en is aan de voorzijde versierd. Waarschijnlijk stelt deze gaper een veldwachter voor, hoewel veldwachters in deze periode meestal geen helm maar een platte pet droegen.
Grenadier (?)
Haarlemmerdijk 174, Amsterdam
Gepolychromeerd hout, eerste helft 19e eeuw
Deze soldaat draagt een zwart uniform dat is versierd met knopen en een rode brandebourg. Op de schouders zijn zogenaamde zwaluwnesten geschilderd. De tres die aan het uniform hing is helaas verloren gegaan. Op het hoofd draagt de gaper een helm met een kinband en lange, rode veren. Op de voorkant van de helm is een ontploffende Franse granaat aangebracht. Dit was het embleem van de grenadiers, al droegen deze soldaten meestal geen helm maar een berenmuts of een mijter.
Brandweerman
Amsterdam
Gepolychromeerd hout, tweede helft 19e eeuw
Deze brandweerman draagt een zwart uniform met knopen en een omgeslagen kraag. Op het hoofd heeft hij een zwarte helm met goudkleurige helmkam en een geschakelde kinband. In het midden van het embleem op de helm staat een helm met nekbeschermer. Dit was tot ver in de 20ste eeuw het logo van de brandweer. De slijtage van de bovenste verflaag op het lijf van de gaper maakt de rode onderlaag zichtbaar. Deze loodmenie werd aangebracht ter bescherming van het hout.
Apotheker
Vijzelgracht 37, Amsterdam
Gepolychromeerd hout, tweede helft 19e eeuw
Deze man draagt gele bovenkleding met een brede, witte kraag en een witte muts met een gele band en een geel kwastje. Om zijn hals heeft de gaper een blauwe, geknoopte doek. Verspreid over Nederland waren meerdere gapers te vinden die soortgelijke kleding droegen en onderling grote overeenkomsten vertoonden. Dit exemplaar hing niet uit bij een apotheek of drogisterij, maar bij de Breukbandenfabriek te Amsterdam.
Apotheker
Middelburg
Gepolychromeerd hout, eerste helft 19e eeuw
Deze man draagt gele bovenkleding met een brede, rode kraag en een rode muts met een rood kwastje. Om zijn hals heeft de gaper een bruine, geknoopte doek. Hoewel deze gaper in Middelburg heeft uitgehangen, bevindt hij zich nu in het Frans Hals Museum in Haarlem. Aanvankelijk had dit museum een exemplaar uit de eigen stad in bezit, maar ruilde dat in 1962 met de Haarlemse drogist en gaperverzamelaar Anton van Os (1889-1982) voor dit exemplaar.
Apotheker
Nijmegen
Gepolychromeerd hout, tweede helft 19e eeuw
Deze man draagt een donkergroen overhemd met omgeslagen kraag, een lichtgroen onderhemd en een donkerblauwe halsdoek in een losse knoop. Op het hoofd draagt de gaper een rode slaapmuts met een rood kwastje.
Apotheker
(onbekend)
Gepolychromeerd hout, tweede helft 19e eeuw
Deze man draagt blauwgroene bovenkleding en een gouden muts, waarvan het kwastje is verdwenen. Om de hals heeft de gaper een gouden doek in een losse knoop. Opvallend is dat de punt van de muts van deze gaper naar rechts afhangt, terwijl de muts bij bijna alle andere gapers naar links afhangt.
Apotheker
Karrestraat 30, Breda
Gepolychromeerd hout, tweede helft 19e eeuw
Deze man draagt leverkleurige bovenkleding met een omgeslagen, blauwe kraag en een muts in dezelfde kleuren. Aan de muts hangt een bordeauxrood kwastje. Om de hals draagt de gaper een blauwe halsdoek. Nadat de gaper in museumbezit was gekomen werden op verschillende plekken de verflagen weggekrabd om onderzoek te kunnen doen naar de verschillende verflagen.
Apotheker
Mauritsstraat 5, Amsterdam
Gepolychromeerd vurenhout, ca. 1840
Deze man draagt een blauwe mantel die is versierd met cognackleurig bont. Op het hoofd heeft de gaper een cognackleurige slaapmuts met een zalmkleurige band en een pompon. Zowel in de Nicolaas Beetsstraat als in de Rosmarijnsteeg te Amsterdam heeft een gaper uitgehangen die sterk leek op dit exemplaar.
Apotheker
Den Bosch
Gepolychromeerd hout, ca. 1800
Deze man draagt een donkerrode mantel en gele muts met een geel kwastje. Dit exemplaar wordt wel ‘de huilende gaper’ genoemd vanwege de teer die in druppels op het hout ligt. Hiervoor zijn twee verklaringen mogelijk. Enerzijds kan het zijn dat er teer gemorst is tijdens herstelwerkzaamheden aan het dak van de winkel waar de gaper uitging. Het is ook mogelijk dat er naden en scheuren in het hout zaten die opgevuld moesten worden om verrotting tegen te gaan. Hiervoor werden vervolgens methoden van dakdekkers toegepast.
Apotheker
Kolk 30, Delft
Gepolychromeerd hout, vóór 1906
Deze man draagt legergroene bovenkleding en een blauwe muts met een rood kwastje. Deze gaper hing aanvankelijk uit bij drogisterij ’t Blauwe Hondje in Delft, maar in 1946 verkocht de zoon van eigenaar het exemplaar aan een studiegenoot, de zoon van een drogist uit De Lier. Deze drogist liet twee kopieën maken en verkocht het origineel vervolgens door aan een drogist uit Enschede. Ook hij maakte een aantal kopieën en verkocht het origineel vervolgens aan de Haarlemse drogist en gaperverzamelaar Anton van Os (1889-1982).
Apotheker
Jansweg 32, Haarlem
Gepolychromeerd steen, ca. 1898
Deze man draagt een zwarte overjas met brede revers, een wit overhemd en een zwarte halsdoek. Op het hoofd heeft hij een rode muts met een rood kwastje. Om zijn hoofd heeft de gaper een witte hoofdpijndoek gebonden.
Apotheker
Vijzelstraat 122, Amsterdam
Gepolychromeerd naaldhout, ca. 1740
Deze gaper is een van de oudst bewaard gebleven exemplaren en hing al in 1837 uit aan de Vijzelstraat in Amsterdam. Hij draagt zeegroene bovenkleding, een eenvoudige, witte plooikraag en een rode muts zonder kwastje. Om zijn schouder hangen gedroogde slaapbollen (bolpapavers), die met de stelen in elkaar gevlochten zijn. Uit het gedroogde melksap van de slaapbol werd opium gewonnen. Dit werd gebruikt als slaapmiddel en pijnstiller. De gaper rust op een voetstuk in de vorm van een gestileerde bloem van de bolpapaver.
Nar
Assen
Gepolychromeerd hout, ca. 1860
Deze nar draagt een donkergrijs onderkleed en een groen-rode zotskap. Aan de muts zijn goudkleurige versiersels en narrenbelletjes bevestigd. Het is goed te zien dat de gaper is samengesteld uit losse delen. De delen werden eerst aan elkaar genageld, pas daarna werd het beeld gesneden.
Nar
Amsterdam (vermoedelijk)
Gepolychromeerd hout, eerste helft 19e eeuw
Deze nar draagt een donkergroene mantel en een donkergroene narrenkap met een goudkleurig belletje. In tegenstelling tot de meeste andere gapers heeft deze nar geen gesneden, maar een geschilderde snor.
Nar
Binnenweg 59, Rotterdam
Gepolychromeerd hout, ca. 1820
Deze nar draagt een okergele mantel en heeft op het hoofd een bordeauxrode narrenkap. De belletjes aan de blauwe rand werden apart gesneden en door middel van een deuvelverbinding aan de muts vastgemaakt. Opvallend is dat de gaper zijn tong niet recht uitsteekt, maar naar de zijkant.
Nar
Apeldoorn
Gepolychromeerd naaldhout, ca. 1900
Deze nar draagt een groene jas over een wit onderhemd met rood geschilderde knoop. De rode narrenkap heeft een geschulpte rand en een punt die tot over het linkeroor valt. De beschadiging aan de rechterkant doet vermoeden dat de muts oorspronkelijk ook een naar rechts afhangende punt had. De muts is bij het voorhoofd versierd met twee knoopjes, waarvan de linker verloren is gegaan. Het belletje dat aan de afhangende punt van de muts hing is ook verdwenen.
Nar
Prinsenstraat 2, Dordrecht
Gepolychromeerd hout, tweede helft 19e eeuw
Deze nar draagt een felgroene mantel en een rode zotskap. Dit zijn niet de oorspronkelijke kleuren, want de gaper werd in de loop van tijd verschillende keren opnieuw geschilderd. Een tekening van deze gaper is te vinden in een anoniem handschrift uit 1873 in Regionaal Archief Dordrecht, waarin veel gevelstenen en uithangborden uit die stad gedetailleerd zijn nagetekend.
Man met muts
Bakkerstraat 1, Arnhem
Gepolychromeerd gipsmortel, midden 19e eeuw
Deze man draagt een bruingroene mantel, een wit onderhemd en een bruingroene kap. De mantel is met bruin bont versierd. Van dit type gaper zijn door middel van een mal meerdere identieke exemplaren gemaakt, waarvan sommige hol en andere opgevuld zijn. In onder meer Deventer, Hilversum, Leiden en Wageningen hing er een uit. Het is daarmee de enige gaper die niet met de hand werd gesneden, maar met behulp van een mal werd gemaakt én de enige gaper die in relatief grote oplage werd gemaakt.
Man met muts
(onbekend)
Gepolychromeerd gipsmortel, midden 19e eeuw
Deze man is van hetzelfde model, maar draagt hier een groene mantel, een rood onderhemd en een groene kap. De mantel is ook bij dit exemplaar met bruin bont versierd. Dit type gaper wordt vaak een ‘Dante’ genoemd, omdat de Haarlemse drogist en gaperverzamelaar Anton van Os (1889-1982) er de Italiaanse dichter en schrijver Dante Alighieri in herkende.
Man met muts
Leeuwarden
Gepolychromeerd gipsmortel, midden 19e eeuw
Hoewel deze gaper in matige staat verkeert, is nog goed te zien dat de man een groene mantel, een bruin onderhemd en een groene kap draagt. De mantel is deze keer met wit bont versierd. Het is een van de weinige exemplaren waarvan de twee kwastjes aan de voorzijde van de muts niet verloren zijn gegaan.
Man met muts
(onbekend)
Gepolychromeerd gipsmortel, midden 19e eeuw
Deze man is van hetzelfde model, maar draagt hier een bruine mantel met donkergroene kraag, een bruin onderhemd en een bruingroene kap. De mantel is ook bij dit exemplaar met bruin bont versierd.
Man met muts
Slotlaan 31, Zeist
Gepolychromeerd gipsmortel, midden 19e eeuw
Deze man hing bijna zeventig jaar lang uit een drogisterij in Zeist en werd in al die jaren verschillende keren opnieuw geschilderd. Daarbij werd voor andere dan de oorspronkelijke kleuren gekozen. Zo eindigde de man met een donkerbruine mantel, een crèmekleurig onderhemd en een zilverkleurige kap.
Man met muts
Herenstraat 5, Amsterdam
Gepolychromeerd hout, tweede helft 19e eeuw
Deze man draagt een met donkere mantel met een bruine kraag en een blauwe muts. De muts is versierd met gele bandjes, die aan de voorzijde in een strik zijn geknoopt. Deze gaper hing uit bij drogisterij De Eenhoorn aan Herenstraat 5 in Amsterdam. De winkel verhuisde later naar nummer 7 en is daar onder de naam Drogisterij het Heertje nog steeds gevestigd.
Gaper met kroon
Kleine Noord 25, Hoorn
Gepolychromeerd hout, eerste helft 19e eeuw
Deze gaper draagt een lichtblauwe mantel en een goudkleurige kroon. Het is het enige bewaard gebleven exemplaar met een kroon, maar uit archieven blijkt dat de huisnaam ‘de gekroonde gaper’ vroeger regelmatig voorkwam. Dit exemplaar hing uit bij apotheek De Groote Gaper te Hoorn. Toen de winkel eind jaren zeventig werd opgeheven, werd de complete winkelpui herplaatst in het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen. Achter de pui bevinden zich nu een 19de-eeuwse apotheek en een grote gapertentoonstelling.
Man met aap
Utrechtsestraat 84, Amsterdam
Gepolychromeerd hout, eerste helft 19e eeuw
Deze man draagt een lichtrode mantel over een geelwit onderhemd en een muts met gekleurde veren. De voorkant van de muts is omgeslagen en vastgezet door middel van een lusje en een knoop. Op zijn schouder zit een aapje. Deze gaper is enig in zijn soort, maar volgens een boek uit het midden van de 19de eeuw waren er vroeger veel meer gapers met een aap op de schouder of op het hoofd. Volgens de auteurs had “de kiescher smaak dezer eeuw” ervoor gezorgd dat ze uit het straatbeeld verdwenen.
Man
Hoogstraat 22, Wageningen
Gepolychromeerd steen, tweede helft 19e eeuw
Deze man draagt een bruin opengeslagen hemd en heeft een opvallend grote baard. De gaper werd door de Haarlemse drogist en gaperverzamelaar Anton van Os (1889-1982) ‘Mephisto’ genoemd omdat de kop hem deed denken aan een personage uit het treurspel Faust van de Duitse schrijver Johann Wolfgang von Goethe. Het is een van de weinige gapers die hol is aan de binnenkant.
Man met klapmuts
Turfstraat 25, Arnhem
Gepolychromeerd gips, tweede helft 19e eeuw
Deze man draagt een zogenaamde klapmuts. Bij zo’n muts kunnen de zijpanden omgeklapt worden om de oren warm te houden. Dit exemplaar hing uit bij een drogisterij aan de Turfstraat in Arnhem. De winkel werd tijdens het bombardement in 1940 volledig verwoest. De gaper hing toen al niet meer uit: hij was een aantal jaar eerder verkocht aan de Haarlemse drogist en gaperverzamelaar Anton van Os (1889-1982).
Gaper met hoofddoek
Rotterdam
Gepolychromeerd hout, ca. 1925
Deze gaper met rossig haar draagt een donkergroene mantel die linksonder is vastgezet met een goudkleurige knoop. Op het hoofd draagt de gaper een rode hoofddoek, die aan weerszijden is vastgeknoopt.
Koning Midas
Langestraat 96, ’s-Gravenzande
Gepolychromeerd hout, eerste helft 19e eeuw
Deze man draagt een dieprode mantel en grote oorbellen. Op het hoofd heeft hij een dieprode muts met een gele pluim en een geel kwastje. Waarschijnlijk stelt de gaper Midas voor, een koning uit de oudheid die als scheidsrechter optrad bij de muzikale wedstrijd tussen de goden Pan en Apollo. Toen hij Pan de overwinning toekende, gaf Apollo hem ezelsoren als straf. Met een muts probeerde Midas die te verbergen, maar zijn geheim werd toch ontdekt. Koning Midas is ook bekend omdat alles wat hij aanraakte in goud veranderde.
Man met bolhoed
Amsterdam
Gepolychromeerd hout, tweede helft 19e eeuw
Deze man draagt een notenbruine overjas met wijd openstaande revers en omgeslagen kraag. Daaronder draagt hij een groen onderhemd met knopen en donkerrode, geknoopte halsdoek. Op het hoofd heeft de gaper een legergroene bolhoed met aan de linkerkant een donkergroene veer.
Vrouw (?)
Hilversum
Gepolychromeerd hout, ca. 1880
Deze gaper draagt een donkerblauwe mantel en donkerblauwe hoofddoek met goudkleurige versiering. De Haarlemse drogist en gaperverzamelaar Anton van Os (1889-1982) herkende een vrouw in deze gaper, waarbij hij zich mogelijk baseerde op de duidelijke aangebrachte wimpers en het ontbreken van een adamsappel. Maar sommige andere, duidelijke mannelijke gapers hebben deze kenmerken ook. Het is daarom niet zeker dat de gaper een vrouw voorstelt en om die reden uniek is. Deze gaper is wél een van de weinige bewaard gebleven exemplaren met pillen op de uitgestoken tong.
Man met kiespijndoek
Zaltbommel
Gepolychromeerd steen, ca. 1900
Deze man draagt blauwe bovenkleding met omgeslagen kraag over een bruin onderhemd. Om zijn nek heeft hij een bruinrode doek geknoopt. Om het hoofd draagt de man een bruinrode kiespijndoek met een kompres.
Man met hoge hoed
Leidsestraat 90, Amsterdam
Gepolychromeerd hout, eerste helft 19e eeuw
Deze man draagt een zwarte overjas met een omgeslagen kraag en brede, rode revers over een wit onderhemd en een zwarte halsdoek. De kraag is versierd met een goudkleurige band, net als de revers. De zwarte hogehoed op het hoofd van de gaper is gemaakt van plaatijzer om te voorkomen dat het hout door directe blootstelling aan de regen zou gaan rotten. Deze gaper is het enige bewaard gebleven exemplaar dat ook op een schilderij is afgebeeld.
