De gaper werd vanaf in ieder geval de late zestiende eeuw in grotere steden als uithangteken gebruikt. In deze periode werd aan een huis nog geen nummer toegekend en diende een uithangteken als herkenbaar punt in het straatbeeld. Een huis werd bijvoorbeeld aangeduid als ‘in de oranjeboom’, ‘in de aap’, of ‘waar de gaper uithangt’. Door het uithangteken wist je waar het huis was waar je moest zijn.

Een uithangteken was aanvankelijk dus niet gebonden aan een bepaald type winkel of beroep, maar aan een bepaald huis. Zo was er in 1571 in De gapert aan de Hooge Steenweg in Den Bosch een brouwerij gevestigd J. Mosmans & A.G.J. Mosmans, Oude namen van huizen en straten te ’s-Hertogenbosch (’s-Hertogenbosch: Mosmans 1907), p. 23. en kon je in 1650 in De gapert aan de Vissersdijk in Rotterdam terecht voor een brood. Stadsarchief Rotterdam, 18 Archieven van de notarissen te Rotterdam en daarin opgegane gemeenten (ONA), inv.nr. 273, akte 64 (1650). Pas vanaf het einde van de achttiende eeuw begint de gaper meer en meer het herkenningsteken voor apotheek en drogisterij te worden.

In de loop van de tijd groeide de verscheidenheid aan gapers. Er waren bijvoorbeeld ‘gouden’ gapers, gapers met een kroon en gapers met een aap op de schouder. Geen exemplaar was hetzelfde. Toch laten de meeste gapers zich omschrijven als oosterling, gaper in uniform, apotheker of nar. Deze vier soorten gapers zijn ook duidelijk te herkennen in deze tentoonstelling. Waarom hingen apothekers en drogisten vaak juist voor deze soorten gapers uit? Wat hebben ze met de geneesmiddelvoorziening te maken?

Oosterlingen

Het bekendste type gaper is de gaper met kleurrijke tulband en mantel: van de bewaard gebleven exemplaren zijn relatief de meeste zo gekleed en ook de meeste gapers die in de twintigste eeuw nog uithingen waren van dit type. Waarom kozen apothekers en drogisten voor een gaper in oosterse kleding?

In de vroegmoderne tijd kwamen veel exotische geneesmiddelcomponenten Europa binnen door handel met het Ottomaanse Rijk. Dit rijk besloeg een enorm gebied in Noord-Afrika, Azië en Europa en had Constantinopel in het huidige Turkije als hoofdstad. Europeanen handelen met de islamitische Ottomanen in onder meer aloë vera, sennabladeren, kolokwintappels, opium, saffraan, kurkuma en verschillende harsen, gommen en mineralen zoals Arabische gom, wierook, mirre en bitumen. Waarschijnlijk is de oosters geklede gaper een verwijzing naar de herkomst van deze grondstoffen.

Traditioneel worden de oosterse gapers onderverdeeld in twee groepen: de muzelman en de moor. ‘Muzelman’ is een oud woord voor moslim, waarmee vaak specifiek de inwoners van het noordwestelijke deel van Afrika bedoeld werden. Gapers met een tulband en een blanke of olijfkleurige huidskleur worden dit type gerekend. ‘Moor’ verwees oorspronkelijk ook naar inwoners van Noordwest-Afrika, maar het woord kreeg in de zeventiende eeuw de betekenis van ‘zwarte’ of ‘neger’. J. Nederveen Pieterse, Wit over zwart. Beelden van Afrika en zwarten in de westerse populaire cultuur (Amsterdam: Koninklijk Instituut voor de Tropen 1990), p. 189. Gapers met een tulband en een donkerbruine of zelfs bijna zwarte huidskleur worden tot dit tweede type gerekend.

Opvallend genoeg is uit onderzoek naar de verflagen van sommige moren gebleken dat hun oorspronkelijke gelaatskleur veel lichter was, meer genuanceerd zoals de muzelman. A. Lorne, ‘Gerestaureerd met open mond. De gapers in het Zuiderzeemuseum’, Het Peperhuis 8 (2004), p. 16-17, aldaar p.17. Blijkbaar heeft de mode vanaf het midden van de negentiende eeuw invloed gehad op de keuze om bepaalde gapers over te schilderen in een donkerder gelaatskleur. De gaper bleef echter op z’n Turks gekleed, met de tulband als de meeste herkenbare eigenschap.

De ouderdom van de bekende gapers in uniform onderschrijft de uitleg van Jas: geen van de exemplaren is ouder dan het begin van de negentiende eeuw. Waren gapers in uniform dan inderdaad een tegenreactie waren op een overheid die de apotheker meer en meer aangaapte om te zien of hij zich aan de nieuwe voorschriften hield? Waren gapers in uniform een vorm van stil verzet? Het is mogelijk, maar er is weinig concreet bewijs.

Apothekers

Het derde type gaper dat veel voorkwam draagt een muts met een afhangende punt met daaraan een kwastje of pompon. Omdat de muts op een slaapmuts lijkt, wordt dit type vaak geduid als een zieke of een patiënt. Het lijkt inderdaad vanzelfsprekend dat apothekers en drogisten zo’n soort gaper zouden uithangen, maar stelt dit type wel een patiënt voor?

Vroeger voerde de apotheker veel bereidingen waarbij verhitting een rol speelde buiten uit, vóór de winkel. Dat trok veel bekijks. Ook in de apotheek zelf was van alles te zien wat de nieuwsgierigheid wekte, zoals allerlei exotische, onbekende ingrediënten. Vanaf de zeventiende eeuw werd de apotheek bovendien vaak versierd met ‘rariteiten’ zoals een opgezette krokodil of schildpad, struisvogeleieren, hertengeweien, narwaltanden, zaagvistanden, elandenpoten en pauwenveren. In Museum Flehite in Amersfoort bevindt zich een deel van de inrichting van een negentiende-eeuwse apotheek. Hier waren nog een opgezette krokodil, een opgezette schildpad, een zaagvistand, een hertengewei en een elandenpoot te zien. Rijksmuseum Boerhaave in Leiden heeft een narwaltand in zijn collectie. Genoeg om je aan te vergapen dus!

Tijdens de precieze bereidingsprocessen met kostbare en soms gevaarlijke ingrediënten kon de apotheker eigenlijk geen pottenkijkers gebruiken: die zouden alleen maar op zijn zenuwen kunnen werken. Om de “niet koopende maar slechts ledig toeschouwende omstaanders te beschimpen” zou de apotheker zijn houten spiegelbeeld hebben uitgehangen: de gaper. W.J. Hofdijk, Ons voorgeslacht in zijn dagelyksch leven geschilderd IV (Haarlem: A.C. Kruseman 1862), p. 342. Zie ook [C. Kramm in antwoord op een anonieme vraag], De navorscher 21 (1871), p. 119-120. Op het pand In de gaper in Middelburg stond het rond 1698 zelfs uitgelegd:

Gy gaapt na my, ik gaap op U
Schoon dat mijn weezen heeft een gruw
‘k ben, als gy zien kunt, zo geschapen,
Gelijk de Gouw’naars, die staag gapen H. Sweerts, Koddige en ernstige opschriften, op luyffens, wagens, glazen, uithangborden, en andere taferelen [...] IV (Amsterdam: J. Jeroensz. 1698), p. 29.

Als de gaper inderdaad het spiegelbeeld is van de apotheker zelf, zouden er overeenkomsten moeten zijn tussen de de kleding van de twee. Als we de gapers van dit type vergelijken met oude afbeeldingen van apothekers, zien we inderdaad de muts met een afhangende punt met daaraan een kwastje of pompon regelmatig terug op het hoofd van de apotheker!